ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
Α.  Η ΔΟΜΗ / ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ				Β.  Η ΘΕΣΗ  ΤΗΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
1. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Το θέμα / η κεντρική ιδέα της παραγράφου. Προσδιορίζει τον τρόπο ανάπτυξής της.				1. Στην αρχή της παραγράφου (συνήθως) ·                  Παραγωγική ανάπτυξη: Γενικό => Λεπτομέρειες
2. ΣΧΟΛΙΑ Ή ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ Επιμέρους ιδέες και σχόλια που αναπτύσσουν τη θεματική περίοδο.				2. Στη μέση της παραγράφου (πολύ σπάνια) ·       Διαχωρίζει αντίθετες ιδέες ή γεφυρώνει τα τμήματα της παραγράφου.
3. ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ Συμπέρασμα που ολοκληρώνει το νόημα της παραγράφου. Βρίσκεται στο τέλος  ή παραλείπεται.				3.  Στο τέλος της παραγράφου σε θέση κατακλείδας Επαγωγική ανάπτυξη: Λεπτομέρειες => Γενικό.
Γ.  ΜΕΘΟΔΟΣ / ΤΡΟΠΟΣ  ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ  ΤΗΣ  ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
1. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ		Θεματική περίοδος			Εκτίθεται η άποψη που συγγραφέα.
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Αναφέρονται χαρακτηριστικά παραδείγματα που διευκρινίζουν ή επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη.
		Διαρθρωτικές λέξεις			π.χ., για παράδειγμα, λόγου χάρη, ενδεικτικά.
2. ΔΙΑΙΡΕΣΗ		Θεματική περίοδος			Παρουσιάζεται η διαιρετέα έννοια και τα μέρη της (είδη).
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Περιγράφεται αναλυτικά κάθε είδος.
		Διαρθρωτικές λέξεις			Πρώτον – δεύτερον – τέλος, το ένα – το άλλο, στη μια – στην άλλη περίπτωση κ.ά.
3.ΣΥΓΚΡΙΣΗ-ΑΝΤΙΘΕΣΗ		Θεματική περίοδος			Αναφέρονται οι δύο όροι της σύγκρισης – αντίθεσης.
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Τρόποι σύγκρισης – αντίθεσης: Α. Παρουσίαση των χαρακτηριστικών του α΄ όρου και ύστερα των αντίθετων χαρακτηριστικών του β΄ όρου. Β. Αντιπαράθεση των αντίθετων χαρακτηριστικών των δύο όρων ένα προς ένα.
		Διαρθρωτικές λέξεις			Όμως, αντίθετα, ωστόσο, εντούτοις, ενώ, αν και, παρόλο, από τη μια  - από την άλλη πλευρά κ.ά.
4. ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ		Θεματική περίοδος			Παρατίθεται η κρίση / άποψη του συγγραφέα με τρόπο που να γεννά το ερώτημα «γιατί:»
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Εκτίθενται επαρκείς αιτιολογήσεις / επιχειρήματα που τεκμηριώνουν τη θεματική περίοδο.
5. ΑΙΤΙΟ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ		Θεματική περίοδος			Αναφέρονται τα αρχικά αίτια και το τελικό αποτέλεσμα.
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Εξηγείται αναλυτικά η πορεία μετάβασης από τα αίτια στο τελικό αποτέλεσμα.
		Διαρθρωτικές λέξεις			Ώστε, ως συνέπεια, με αποτέλεσμα, απόρροια είναι, καταλήγοντας, κ.ά.
6. ΑΝΑΛΟΓΙΑ		Θεματική περίοδος			Παρομοιάζονται / παραλληλίζονται δύο όροι.
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Παρουσιάζονται επαρκείς αναλογίες ανάμεσα στους δύο όρους που δικαιολογούν τον παραλληλισμό.
		Διαρθρωτικές λέξεις			Σαν, όπως – έτσι, το ίδιο συμβαίνει, παρόμοια, κ.ά.
7. ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΑΦΗΣΗ ΟΡΙΣΜΟΥ		Θεματική περίοδος			Προσδιορίζεται η οριστέα έννοια με βάση το γένος και την ειδοποιό διαφορά. Είδη ορισμού Α. Αναλυτικός: συστατικά στοιχεία, χαρακτηριστικά  της έννοιας. Β. Γενετικός: διαδικασία γένεσης και εξέλιξής της.
		Σχόλια / λεπτομέρειες			Επεξηγείται και συμπληρώνεται ο ορισμός.
		Διαρθρωτικές λέξεις			Ορίζεται, προσδιορίζεται,  εννοιολογείται, σημαίνει κ.ά.
8. ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΜΕΘΟΔΩΝ		Διαφορετικοί τρόποι ανάπτυξης στα επιμέρους αποσπάσματα της παραγράφου.
Δ.  ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ / ΑΡΕΤΕΣ  ΤΗΣ  ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
1. ΕΝΟΤΗΤΑ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ			Όλες οι επιμέρους ιδέες της παραγράφου συγκροτούν ένα ενιαίο θέμα. Νοηματική συνάφεια των λεπτομερειών/ σχολίων με την κεντρική ιδέα/θεματική περίοδο.
2. ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ			Παράθεση επαρκών λεπτομερειών που αναλύουν ή τεκμηριώνουν ικανοποιητικά την κεντρική ιδέα / θεματική περίοδο.
2. ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ	Α. Συνεκτικότητα		Εσωτερική σύνδεση των ιδεών με χρήση νοηματικών σχέσεων: αιτιολόγησης, επεξήγησης, αιτίου αποτελέσματος, σύγκρισης κ.ά.
	Β. Συνοχή		Εξωτερική σύνδεση προτάσεων ή περιόδων με: α. Διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις β. επανάληψη λέξεων γ. Αντωνυμίες (κυρίως η επαναληπτική) που προσδιορίζουν προηγούμενους όρους δ. Ερώτηση και απάντηση Διαρθρωτικές λέξεις ή φράσεις οι οποίες δηλώνουν: χρόνο, σειρά, αιτιολόγηση, αίτιο – αποτέλεσμα, συμπέρασμα, επεξήγηση, προσθήκη, προϋπόθεση, έμφαση, παραδείγματα

ΑΣΚΗΣΗ 1. Να εντοπίσετε τη δομή και τον τρόπο ανάπτυξης των παραγράφων.

Α) Τεράστιο χάσμα χωρίζει  τον άνθρωπο που αντιμετωπίζει αισιόδοξα τη ζωή από τον απαισιόδοξο. Ο πρώτος βλέπει τα πράγματα από τη θετική τους πλευρά. Και αν ακόμη συναντήσει δυσκολίες ή προβλήματα, δε θα πανικοβληθεί, δε θα πιστέψει ότι όλα  είναι «μαύρα και άραχνα» και ότι δεν υπάρχει  διέξοδος. Χωρίς να υποτιμά τις απώλειες, τα μελανά στοιχεία μιας κατάστασης, πιστεύει ότι τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα, για αυτό και δεν καταθέτει τα όπλα. Ο απαισιόδοξος λειτουργεί εντελώς διαφορετικά. Μένει στις αρνητικές πλευρές μιας κατάστασης και στις πιο αδιέξοδες πτυχές του προβλήματος. Ακόμη και καθημερινά προβλήματα ρουτίνας, που αργά ή γρήγορα θα βρουν το δρόμο τους, αυτός τα υπερεκτιμά και προβληματίζεται τόσο, ώστε να χαλά η διάθεση του. Πρόκειται για δύο ανθρώπινους τύπους τόσο διαφορετικούς, ώστε το ίδιο πράγμα ο ένας να το βλέπει με τα πιο μελανά και ο άλλος με τα πιο ρόδινα χρώματα.

Β)  Η σταθερά ανερχόμενη ανεργία και η εντεινόμενη πόλωση μεταξύ πλούσιων και φτωχών μετατρέπουν μερικούς τόπους σε εστίες κοινωνικών παριών, παρανόμων και πολιτών τρίτης κατηγορίας. Για πολλούς η ανεργία είναι άρρηκτα δεμένη με την εγκληματικότητα. Λόγω της ανισότητας στην οικονομική ανάπτυξη, τα ρεύματα των οικονομικών μεταναστών παραλύουν από φόβο τις συντηρητικές δυνάμεις, τις κάνουν να στρέφονται ακόμη πιο δεξιά, αναπτύσσοντας την αίσθηση της ξενοφοβίας ­ και της ανθρωποφοβίας ­ και καθώς η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση εξαπλώνεται σε όλους τους τομείς της οικονομίας, είναι γεγονός ότι τόσο η βία όσο και η εγκληματικότητα θα αυξάνονται με ταχύτατους ρυθμούς.                                                          

Γ) Ως reality shows προσδιορίζονται οι εκπομπές που στηρίζονται σε μια ατομική αφήγηση κατά προτίμηση “δυστυχισμένης” ζωής και οι οποίες αποτελούν ένα σύμπτωμα ή και ένα λογικό επακόλουθο  τηλεοπτικών και κοινωνικών συνθηκών. Οι εκπομπές αυτές συνδέονται με βασικές αλλαγές της εποχής μας  που έχουν επέλθει στο τηλεοπτικό τοπίο, από το ‘80 κι έπειτα - εισβολή της ιδιωτικής τηλεόρασης και σκληρός ανταγωνισμός ανάμεσα στα κανάλια, κατίσχυση του καταναγκασμού της ακροαματικότητας και ακραία επιδίωξη της υψηλής τηλεθέασης, εξάπλωση του νόμου της αγοράς - και  είναι απότοκες ευρύτερων κοινωνικοπολιτισμικών αλλαγών: υποβάθμιση της πολιτικής, κρίση του κράτους πρόνοιας, ιδεολογία ενός συνεχώς εντεινόμενου ατομικισμού.   

Δ) Χαρακτηρολογικά οι άνθρωποι  μπορούν να μοιραστούν σε δυο κατηγορίες :  στους «ανθρώπους του ναι» και τους «ανθρώπους του όχι». Οι πρώτοι, όταν προκαλούνται να εκδηλωθούν αυθόρμητα συμπεριφέρονται θετικά, έστω  και αν αργότερα, αν καλοσκεφτούν και ζυγίσουν  πιο ψύχραιμα τα δεδομένα , νικηθούν  από τις αμφιβολίες ( τις θεωρητικές) ή τις δυσκολίες ( τις πρακτικές) και αναθεωρήσουν την αρχική τους τοποθέτηση. Το «ναι» έρχεται εύκολα και τις περισσότερες φορές στο στόμα τους. Αντίθετα οι άνθρωποι της άλλης κατηγορίας  αρχίζουν πάντα με το «όχι», η άρνηση είναι κατά κανόνα η πρώτη αντίδρασή τους, ακόμη  και όταν έπειτα από ψυχραιμότερη κρίση και επιγενέστερη συμπάθεια  φανούν υποχωρητικοί. Αυτοί ξεκινούν αρνητικά. Νομίζει κανείς ότι, στην κάθε περίπτωση,  έχει να κάμει με ένα εντελώς διαφορετικό ψυχικό κλίμα. Εκεί  αιθρία, ανοιχτός ορίζοντας, κάτι το μαλακό και λείο. Εδώ συννεφιά, κλεισούρα, κάτι το σκληρό και τραχύ.                                                

Ε)  Στην έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής της UNESCO για την εκπαίδευση στον 21^ο αιώνα τονίζεται ότι η δια βίου εκπαίδευση πρέπει να στηρίζεται στους παρακάτω τέσσερις πυλώνες, που αποτελούν διαφορετικά είδη μάθησης: 1. Μαθαίνω πώς να αποκτώ τη γνώση, συνδυάζοντας ικανοποιητικά μια ευρύτατη γενική παιδεία με τη δυνατότητα  εμβάθυνσης   σε   ορισμένα  θέματα.  2. Μαθαίνω να ενεργώ με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποκτώ όχι μόνο επαγγελματική κατάρτιση αλλά και γενικότερα τη δυνατότητα να αντιμετωπίζω διάφορες καταστάσεις και να εργάζομαι αρμονικά σε ομάδες. 3. Μαθαίνω να συμβιώνω, κατανοώντας  τους άλλους και έχοντας επίγνωση των κοινωνικών αλληλεξαρτήσεων -συμβάλλοντας στην πραγματοποίηση κοινών δράσεων και στη διευθέτηση των συγκρούσεων-, με σεβασμό στις αξίες του πλουραλισμού, της αμοιβαίας κατανόησης και της ειρήνης. 4. Μαθαίνω να ζω με τέτοιον τρόπο, ώστε να αναπτύσσω την προσωπικότητά μου και να μπορώ να ενεργώ με μεγαλύτερη αυτονομία και περισσότερη κρίση και προσωπική υπευθυνότητα.

ΣΤ)  «Η  ανάπτυξη  του  ανθρώπου  μοιάζει  με την ανάπτυξη του φυτού. Tο  σπέρμα  δίνει  στο φυτό  τη  δυνατότητα  να φυτρώσει  και να αναπτυχθεί  σύμφωνα  με το είδος του. Παρέχει δυνατότητες  και  προσδιορίζει  την πορεία  και την μορφή της ανάπτυξης. Αν όμως το περιβάλλον  δεν είναι  ευνοϊκό, η ανάπτυξη  του φυτού  δε θα συντελεστεί. Αν  σε περίοδο  ξηρασίας  το  φυτό  δεν ποτιστεί, θα  ξεραθεί· αν κατά την ανάπτυξη  ο  κορμός  του  αφεθεί  στους  ανέμους, θα κινδυνεύσει  να σπάσει ή να στραβώσει· αν δεν προφυλαχτεί, είναι επόμενο  να το φάνε  τα ζώα. Όπως  η ανάπτυξη του καθορίζεται από το σπέρμα  κι  εξαρτάται από τη γη  και  το περιβάλλον  του, έτσι και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του προσδιορίζεται από τις έμφυτες  δυνατότητες του ανθρώπου και εξαρτάται από  το κοινωνικό  περιβάλλον, από την οικογένεια, το σχολείο, τους  φίλους, τα έντυπα και τα θεάματα, την πολιτιστική  ατμόσφαιρα».                             

Ζ) “Δεν  είναι  λοιπόν  δυνατό  να απαλλαγεί   από  τον καταλογισμό  των πράξεών  του ο εγκληματίας πολέμου  και ο βασανιστής  συνανθρώπων  του με τον ισχυρισμό  ότι  αυτός  απλώς εξετέλεσε  το  καθήκον  του  υπακούοντας (σύμφωνα  με τον όρκο  του)  σε  ρητές  διαταγές  των φορέων  της εξουσίας. Γιατί,  εφόσον  ο  ίδιος  αναγνώρισε  στους  ταγούς  του  το δικαίωμα  να προστάζουν  οτιδήποτε   θεωρούν  χρήσιμο για  την πραγματοποίηση ενός  σκοπού που τον ξέρει ή  τον εικάζει, εφόσον ακόμη έδειξε  ανεπιφύλακτη  εμπιστοσύνη  στις  επιδιώξεις  και  στις  θελήσεις  τους  και  όχι μόνο ανέχτηκε  την ταπείνωση  αυτής  της δουλείας  αλλά  βρήκε  και άνετο  το ζυγό  της ( δέχτηκε  παντοειδείς  εύνοιες, χάρηκε  πλούτη και τιμές) έχει  συναποφασίσει τα εγκλήματα  που διαπράχτηκαν  και επομένως  είναι  συνυπεύθυνος  με εκείνους  που τα πρόσταξαν”      

       Η) Ο λαϊκισμός εννοιολογεί τον λαό σαν μια ουσία, σαν μια διαχρονική οντότητα που παραμένει η ίδια «δια μέσου των αιώνων». Αυτή η οντότητα είναι από τη φύση της καλή και πολιτισμικά ανώτερη. Η βούλησή της, όταν γίνεται σεβαστή, οδηγεί το έθνος στη σωτηρία, στην ευημερία και στην απαράμιλλη δόξα. Με άλλα λόγια ο λαός σαν μια αμετάβλητη και εγγενώς καλή / σοφή ύπαρξη δεν κάνει ποτέ λάθη. Τα λάθη γίνονται όταν οι πολιτικές ηγεσίες, που υποτίθεται πως τον αντιπροσωπεύουν, μετατρέπονται σε «κατεστημένα» που αγνοούν τη γνήσια λαϊκή βούληση.                      

Θ)  Η Ενωμένη Ευρώπη είναι μια πραγματικότητα και αυτό διαφαίνεται στην καθημερινή μας ζωή. Τα δικαιώματα που έχουμε ως Ευρωπαίοι πολίτες καθιστούν τη ζωή μας πιο εύκολη. Με τη χρήση του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος, την απλή επίδειξη ταυτότητας για να μεταβούμε σε μια άλλη χώρα, με τα μειωμένα δίδακτρα σπουδών που καταβάλλουμε, τα τόσα προγράμματα ανταλλαγής μαθητών στη σχολική ζωή (όπως π.χ. το πρόγραμμα Σωκράτης) συνειδητοποιούμε ότι η Ευρωπαϊκή οικογένεια είναι μια πραγματικότητα. Η Ευρώπη, λοιπόν, έπαψε να είναι όραμα και μετατρέπεται σε τρόπο ζωής.

Ι) Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η τηλεργασία μπορεί να οριστεί ως η μορφή εργασίας που εκτελείται από ένα άτομο κυρίως ή σε ένα σημαντικό μέρος της, σε τοποθεσίες εκτός του παραδοσιακού εργασιακού χώρου, για έναν εργοδότη ή πελάτη, και η οποία περιλαμβάνει τη χρήση των τηλεπικοινωνιών και προηγμένων τεχνολογιών πληροφόρησης ως ένα ουσιαστικό και κεντρικό χαρακτηριστικό της εργασίας. Οι δύο βασικοί τρόποι τηλεργασίας είναι είτε κάποιος να είναι υπάλληλος σε έναν εργοδότη είτε ελεύθερος επαγγελματίας. Στην πρώτη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι μόνιμα συνδεδεμένος με το δίκτυο των εργοδοτών, η εργασιακή του ζωή είναι πολύ περισσότερο ελεγχόμενη μέσω της τεχνολογίας και έχει πολύ λιγότερη ευελιξία ως προς τον τρόπο που θα οργανώσει τον εργάσιμο χρόνο του. Στη δεύτερη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι πολύ περισσότερο ελεύθερος να καθορίσει τον ρυθμό εργασίας του εκτελώντας την εργασία του στον προσωπικό του υπολογιστή και συνδεόμενος μόνο, όταν είναι απαραίτητο, με το δίκτυο της επιχείρησης.

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΓΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

Να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 100 περίπου λέξεων καθεμία από τις παρακάτω θεματικές περιόδους, επιλέγοντας τον κατάλληλο τρόπο ανάπτυξης.

1.      Όπως σε μια δημοκρατική κοινωνία οι πολίτες είναι ίσοι αλλά όχι ίδιοι, έτσι και στη δημοκρατική παγκοσμιοποίηση οι πολιτισμοί είναι ίσοι αλλά όχι όμοιοι.

2.      «Όσο σιμότερα στον άλλον άνθρωπο ζει ο καθένας, τόσο και πιο ξένος στον άλλον άνθρωπο γίνεται, τόσο ασφυκτικότερη νιώθει τη μοναξιά του».

3.      «Ο άνθρωπος είναι συνάνθρωπος, αλλιώτικα καταντά απάνθρωπος».

4.      «Δεν παραγνωρίζω τα ψεγάδια μας, έχω όμως εμπιστοσύνη στον εαυτό μας».

5.      «Η εθνική αυτοσυνειδησία αποτελεί προϋπόθεση για την πρόοδο του λαού μας».

6.      «…με το ένα βιβλίο ν’ ανασκευάζει ή να πολεμάει τ’ άλλο,  όλα μαζί σε γυμνάζουν στη διαδικασία του διαλόγου».

7.      «Η πολιτιστική κυριαρχία των ισχυρών κρατών με τα παγκόσμια μέσα ενημέρωσης επιβάλλει μια ομοιομορφία που απειλεί την ιδιαίτερη ταυτότητα των λαών».

8.      «Τα ομαδικά αθλήματα υπηρετούν μεγάλο ηθικό σκοπό».

9.      «Σε μια παγκόσμια κοινωνία όπου κυριαρχεί ο λυσσαλέος ανταγωνισμός των ισχυροτέρων και όχι ένας κεντρικός πολιτικός σχεδιασμός με στόχο την ευημερία του συνόλου, η τεχνολογία οξύνει τις ανισότητες».

10.  «Τα ανθρώπινα δικαιώματα προστατεύονται μόνο μέσα σε μια δημοκρατική πολιτεία».

11.  «Ο εξανθρωπισμός του εσωτερικού κόσμου αποτελεί προϋπόθεση της ηθικής ελευθερίας».

12.  «Οι νέοι, με το νεωτεριστικό πνεύμα και την κριτική διάθεση που τους χαρακτηρίζει, μπορούν να συμβάλλουν στην ανανέωση της κοινωνίας».

13.  «…ο διανοούμενος είναι ένα πνεύμα κριτικό όχι μόνο σε ό,τι αφορά τους άλλους αλλά και σ' ό,τι αφορά τον εαυτό του».

14.  «Τα όρια της νέας επιστημονικής επανάστασης θα είναι μάλλον ηθικά παρά επιστημονικά».

15.  «Για να απαλλαγεί η γη από τους εφιάλτες της πρέπει ο σύγχρονος άνθρωπος να συνειδητοποιήσει τον ακατάλυτο δεσμό του με τη φύση».

16.  Ό,τι είναι για τα απολυταρχικά καθεστώτα το ρόπαλο, είναι για τα δημοκρατικά η προπαγάνδα.

17.  «Ο εθνικισμός έχει τις ρίζες του στη διαιώνιση και την αναπαραγωγή των στερεοτύπων».

18.  «Η γλώσσα αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέα ηθικών αξιών. Προσκτάται η γλώσσα ένα ορισμένο ήθος».

19.  Η επιτόπια παρατήρηση, η προσωπική εμπειρία προσέφεραν υψηλής ποιότητας γνώση στο φιλομαθή ταξιδιώτη».

20.  «Η χειρωνακτική εργασία είναι υποδεέστερη της πνευματικής».

21.  «Η νομική κατοχύρωση της ισότητας των δύο φύλων δεν επαρκεί, ώστε η ισότητα να γίνει καθημερινή πραγματικότητα στις σχέσεις των δύο φύλων».

22.  «Τα φαινόμενα λαϊκισμού στην πολιτική ζωή συνιστούν εκδηλώσεις που υποβαθμίζουν τη δημοκρατία».

23.  «Η τέχνη είναι απαραίτητο μέσο της συγχώνευσης του ξεχωριστού ατόμου με το σύνολο, της κοινωνικοποίησής του, της συμμετοχής του στα βιώματα, τις εμπειρίες και στις ιδέες ολόκληρου του ανθρώπινου γένους».

24.  «Ο εθελοντισμός αποτελεί ένα παγκόσμιο κίνημα που προβάλλει την αλληλεγγύη ως αντίρροπη δύναμη στον ατομοκεντρισμό και στην αδιαφορία».

25.  «Το να αδιαφορεί μια κοινωνία ή ένας λαός για την επιστήμη είναι σαν να περπατά με ανοιχτά μάτια προς τη σκλαβιά».

26.  «Η προπαγάνδα υπονομεύει την ελευθερία βούλησης του πολίτη και τη δημοκρατία».

27.  «Η Ευρώπη καλείται να εξασφαλίσει το σεβασμό στη διαφορετικότητα των ευρωπαϊκών λαών και πολιτισμών».

28.  «Μέσα στις αδυναμίες του ανθρώπου είναι και αυτό το ασυγκράτητο, το ακαταμάχητο «πλέον έχειν», που δεν τον αφήνει να ικανοποιηθεί ποτέ με ό,τι αξιώθηκε να αποκτήσει, αλλά διαρκώς τον σπρώχνει να κερδίσει περισσότερα».

29.  «Ευθύνη της πολιτείας είναι η θέσπιση ενός νομοθετικού πλαισίου που θα προστατεύει τους πολίτες από την αθέμιτη και παραπλανητική διαφήμιση».

30.  «Ο γνωσιοκεντρικός χαρακτήρας του σημερινού σχολείου υπονομεύει την ευρύτερη παιδευτική αποστολή του, δηλαδή την πλατιά πνευματική και ηθική καλλιέργεια του νέου».

31.  «Η θανατική ποινή είναι ασυμβίβαστη με τη φύση της δημοκρατικής πολιτείας».

32.  «Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι σύμφυτα με την ύπαρξη, τη μοναδικότητα και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου».